نقش ظلم در استنباط فقهی
محورهای موضوعی : فقه مدنی حقوق خصوصی
سید علیرضا فروغی
1
(دانشگاه شهید مطهری)
مهدی محمدی
2
(دانشگاه شهید مطهری )
کلید واژه: ظلم, عدل, استنباط, فقه, تعدی, حد.,
چکیده مقاله :
ظلم و عدل از مفاهیم بسیار تأثیرگذار و مورد بحث در اندیشۀ بشری است. یکی از مباحث مهم در این خصوص، اثری است که مفهوم ظلم می‌تواند در فرآیند استنباط احکام شرعی ایفا کند. این مقاله درصدد است نقش ظلم در این فرآیند را مشخص نماید. براساس کتب لغت، به ویژه کتب نزدیک به عصر صدور وحی، ظلم را می‌توان «تعدی از حد» معنا کرد. در متون دینی، به خصوص قرآن کریم هم، همین معنا مورد نظر بوده است. بر این مبنا، در استنباط فقهی هرجا از حدودی که شارع آن را معتبر شمرده تخطی شود، ظلم واقع شده است. حدود معتبر در فقه، مجموعه حدودی است که شارع مشخصاً تعیین نموده، و حدود عقلی و عرفی که به اعتبار آن حکم کرده یا آن را ردع نکرده باشد. در نتیجه، ظلم ملاکی است که در تمام فضای فقه و فرآیند استنباط جریان دارد و دو نقش عمده برای آن قابل تصور است: اول، در مواردی که اطلاق یا عموم دلیلی با خطوط کلی شرعی منافات داشت، می‌تواند دلیل را مقید کند یا از مورد منصرف نماید. دوم، در تفریعات فقهی و مسائل جدید می‌تواند مستند حکم قرار گیرد.
Justice and injustice are two influential and highly debated issues in human schools of thought. One key discussion in this regard, is the role the concept of injustice can play in the procedures related to inference of the religious rules. This paper intends to clarify the role of injustice in this procedure. Based on the dictionaries, especially those belonging to the immediate post-Revelation period, injustice means “trespassing limits”. It also means the same in religious texts, the Holy Quran in particular. On this basis, in jurisprudential inference, injustice takes place whenever one trespasses the limits specified by the legislator. The valid limits in jurisprudence are the same specified by the legislator as well as the rational and common limits based on which the legislator has set the limits or avoided prohibition. Consequently, injustice is a criterion at work throughout the totality of jurisprudence and legal inference. Two major roles have been considered for injustice: First, in cases where attribution of something or reasoning is in incompatibility with general guidelines of Sharia law, it can restrict reason or dissuade the case. Second, it can serve as a proof of judgment in jurisprudential ramifications and newly raised issues.
- قرآن کریم. (1373) ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، قم: دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)، چاپ دوم.
- ابن اثیر، مبارک بن‌محمد. (1367) النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم.
- ابن درید، محمد بن حسن. (1988) جمهرۀ اللغه، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول.
- ابن سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق.) المحکم و المحیط الاعظم، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
- ابن فارس، احمد. (1404ق.) معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.
- ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق.) لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع ـ دار صادر، چاپ سوم.
- اصغری، سید محمد. (1388) عدالت به مثابۀ «قاعده»، تهران: اطلاعات، چاپ اول.
- ایزوتسو، توشیهیکو. (1394) مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: نشر فرزان روز، چاپ سوم.
- جوادی آملی، عبدالله. (زمستان 1392) «فلسفۀ الهی و محال بودن علم غیر دینی»، فصلنامۀ کتاب نقد، شمارۀ 69، صص 43-23.
- جوهری، اسماعیل بن حماد. (1410ق.) الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق احمد ابوالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول.
- حر عاملی. (1409ق.) وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
- حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق.) شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت: دار الفکر المعاصر، چاپ اول.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق.) مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار القلم، چاپ اول.
- زبیدی، سید محمد مرتضی. (1414ق.) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول.
- صاحب بن عباد، اسماعیل. (1414ق.) المحیط فی اللغه، تحقیق محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب، چاپ اول.
- طوسی، محمد بن حسن. (1375ق.) الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران: انتشارات جامع چهل ستون، چاپ اول.
- عسکری، حسن بن عبدالله. (1400ق.) الفروق فی اللغه، بیروت: دار الافاق الجدیده، چاپ اول.
- علیدوست، ابوالقاسم. (پاییز 1393) «نقش عدالت در فرآیند استنباط اول و دوم»، فصلنامۀ کاوشی نو در فقه، شمارۀ 81، صص 15-3.
- فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق.) کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم.
- فیروزآبادی، محمد بن‌یعقوب. (1415ق.) القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول.
- فیومی، احمد بن محمد. (1414ق.) المصباح المنیر، قم: مؤسسۀ دار الهجره، چاپ دوم.
- مصطفوی، حسن. (1402ق.) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: مرکز الکتاب للترجمه و النشر، چاپ اول.
- موسی، حسین‌یوسف. (1410ق.) الإفصاح فی فقه اللغه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ چهارم.
- نجفی، محمدحسن. (بی‌تا) جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
- نراقی، ملا احمد بن محمد مهدی. (1422ق.) رسائل و مسائل، قم: کنگرۀ نراقیین (ملا مهدی و ملا احمد)؛ چاپ اول.